Życie pszczół

Pszczoła, owad społeczny

Pszczoły przynależą do takiej samej grupy zwierząt jak osy, trzmiele i mrówki. Ciało pszczoły zbudowane jest z trzech głównych odcinków: głowy, tułowia i odwłoku. Na głowie pszczoły znajdują się narządy zmysłu, które pozwalają pszczole orientować się w otoczeniu. Duże oczy, które mają bardzo złożoną budowę z wielu tysięcy drobniutkich ścianek, pozwalają pszczole zauważać ruchy w otoczeniu, decydować o kierunku lotu oraz rozróżniać kolory. Czułki natomiast spełniają rolę narządów słuchu, dotyku i powonienia.
Pszczoły są społecznymi owadami ponieważ żyją w grupie, w której każda z nich wykonuje poszczególne, drobne zadania pozwalające przetrwanie całej rodziny pszczelej. Taka grupa nazywa się kolonią. W każdym gnieździe żyją trzy rodzaje pszczół: królowa (matka), robotnice oraz trutnie.

Pszczoły są owadami społecznymi, a ich życie jest dobrze zorganizowane. Kiedy jednak zajrzymy do gniazda, widzimy tylko bezładną krzątaninę.

Przemiana ciała pszczoły

Ciało pszczoły przechodzi różne stadia rozwoju: jajo, larwa, poczwarka i dorosła postać. Larwa, która wyglądem zupełnie różni się od postaci dorosłej, ulega w czasie swojego rozwoju bardzo dużym przemianom zwanym metamorfozą.
Najpierw królowa – matka składa jaja do niewielkiej komórki w gnieździe. Każde jajo wyglądem jest bardzo do siebie zbliżone, jednak dzielą się na jaja zapłodnione i jaja niezapłodnione. Z tych pierwszych wyklują się samice natomiast z tych drugich samce.
Po trzech dniach z jaja wyłania się larwa, która jest pozbawiona skrzydeł i nóg. Larwa bardzo szybko rośnie i w niedługim czasie wypełnia całą komórkę. Robotnice zasklepiają całe wejście komórki by larwa mogła ulec przeobrażeniu w poczwarkę. Wraz z końcem całej przemiany z komórki wychodzi całkowicie ukształtowana dojrzała pszczoła.

Metamorfoza robotnic i trutni trwa 21 – 24 dni. Królowa rodzi się po 16 dniach.

Metamorfoza odbywa się w komórkach przeznaczonych dla potomstwa: 1. Królowa – matka składa jajko; 2. Robotnica spija miód; 3. Inna robotnica karmi larwę miodem; 4 – 7. Larwy; 8 – 9. Poczwarki; 10 – 11. Dorosła pszczoła zaczyna wydostawać się z komórki.

Królowa matka i trutnie

W każdym gnieździe znajduje się tylko jedna królowa – matka i właśnie tylko ona, spośród wszystkich samic, może składać jaja. Życie królowej – matki trwa od trzech do nawet pięciu lat i cały ten okres spędza w gnieździe. Królowa odróżnia się od pozostałych pszczół przede wszystkim wielkością gdyż jest największa w całym gnieździe.
W przeciwieństwie do robotnic królowa nie atakuje zwierząt i ludzi. Żądło jest używane przez nią tylko w przypadku walki z innymi matkami. Królowa potrafi złożyć nawet do 2000 tysięcy jaj dziennie.
Trutnie to samce pszczół. Nie mają przydzielonej żadnej pracy, a także nie potrafią zdobywać pokarmu. Ich życie jest krótkie – trwa około 3 miesięcy w czasie których zajmują się zapładnianiem matki.

Na pierwszy rzut oka wszystkie pszczoły wydają się być takie same jednak królowa – matka jest największa i ma długi, smukły odwłok. Robotnice są najmniejsze, a trutnie różnią się od królowej krótszym i bardziej zaokrąglonym odwłokiem.

Królowa – matka otoczona jest zawsze przez robotnice, które nieustannie dotykają jej czułkami. W ten sposób skłaniają ją do wydzielania hormonów zwanych feromonami. Robotnice dotykają się również nawzajem, co pozwala wszystkim pszczołom w gnieździe utrzymywać pośredni kontakt z królową.

Robotnice

Najliczniejszą grupę w gnieździe stanowią robotnice, które nie mogą składać jaj gdyż są niepłodne. Podobnie jak matki, wykluwają się z zapłodnionych jaj, jednak ich larwy karmione są innym pokarmem i dlatego inaczej przebiega ich rozwój.
Robotnice wykonują wszystkie zadania w gnieździe, które są potrzebne do przetrwania całej rodziny, dlatego też ich życie jest bardzo krótkie ( wiosną i latem – około pięć tygodni, jesienią i zimą – kilka miesięcy).
Robotnice posiadają na swoich tylnych nogach rodzaj koszyczka, który pozwala im na przenoszenie zebranego z kwiatów pyłku. Nektar kwiatowy mogą gromadzić natomiast w wolu. W gnieździe robotnicy zajmują się wytwarzaniem miodu, który jest pożywieniem królowej, trutni oraz larw, a także produkują wosk, który służy im do budowy komórek gniazda.
Robotnice wydzielają wosk z gruczołów woskowych. Służy on jako materiał do budowy komórek gniazda. Natomiast na tylnich nogach robotnice mają zagłębienie, w którym przechowują pyłek zebrany z kwiatów. Zagłębienie to nosi nazwę koszyczka pyłkowego.

Robotnice wytwarzają miód z nektaru kwiatowego:
1. Przekazują sobie nawzajem zgromadzony w wolu nektar;
2 – 3. Wypełniają zapasami komórki miodu.

Podział pracy

W gnieździe pszczół panuje sprawiedliwy podział pracy. Robotnice wykonują różne zadania, zależnie od swojego wieku. Tuż po wyłonieniu się ze stadium poczwarki robotnica pełni rolę sprzątaczki. Czyści wówczas puste, przeznaczone do ponownego wykorzystania komórki. Po 3 – 10 dniach zostaje opiekunką i karmicielką larw. Wytwarza dla nich rodzaj „chleba”, potrzebny im do prawidłowego rozwoju. Później, gdy robotnica zaczyna wydzielać wosk, zajmuje się między innymi budową nowych komórek i naprawą starych. W gnieździe zawsze jest coś do zrobienia.
Po kilku dniach tej pracy przechodzi do innych obowiązków. Magazynuje teraz nektar i pyłek kwiatowy przynoszony do gniazda przez inne robotnice . Zapasy te mają być pożywieniem na zimę. Oddzielna grupa strażniczek zajmuje się ochroną gniazda i czuwaniem , żeby do środka nie dostał się nikt nie powołany.
Rolę zbieraczek pełnią najstarsze i najbardziej doświadczone robotnice, których wiek przekracza trzy tygodnie. Praca ich polega na zbieraniu nektaru i pyłku kwiatowego z dala od gniazda. Są to właśnie te pszczoły, które spotykamy na otwartych przestrzeniach, fruwające od jednego kwiatu do drugiego.

Zbieraczki wracają do gniazda w pniu drzewa. W koszyczkach niosą pyłek, a w wolu nektar.

Praca robotnic nie ma końca: 1. Doglądanie królowej – matki; 2. Czyszczenie komórek; 3. Wabienie trutnia; 4. Budowa komórek plastra; 5. Karmienie larw; 6. Usuwanie nadmiaru wosku z komórek plastra; 7. Chłodzenie zapasów miodu za pomocą skrzydeł; 8. Wypełnianie komórki miodem.

Lot godowy

Trutnie i młode matki wylęgają się późną wiosną. O tej porze roku następuje zmiana królowej w gnieździe. Dotychczasowa matka opuszcza gniazdo razem z grupą robotnic. Siada na gałęzi drzewa, a jej towarzyszki otaczają ją gęstym kłębem. W ten sposób tworzy się rój.
Wkrótce potem z komórki w gnieździe wyłania się pierwsza młoda matka. Natychmiast rozpoczyna obchód gniazda w poszukiwaniu rywalek, zabijając je zanim jeszcze zdążą opuścić swoje komórki. Jeśli natknie się na inna, w pełni dojrzałą matkę, walczy z nią na śmierć i życie. Zwyciężczyni zaczyna swój lot godowy. Wzbija się bardzo wysoko, prowadząc za sobą sznur trutni zwabionych jej zapachem. Trutnie zapładniają matkę w locie, a kiedy usiłują się od niej odłączyć, odrywają sobie przy tym odwłoki i giną. Królowa – matka powraca do gniazda.
Pozostałe trutnie żyją jeszcze jakiś czas, choć teraz są już zupełnie bezużyteczne. Z nadejściem zimy, kiedy zapasy pożywienia stają się cenne, robotnice wypędzają je z gniazda i nie pozwalają im wrócić. Trutnie nie potrafią same zdobyć pożywienia i w krótkim czasie giną.

Lot godowy rozpoczyna się, gdy nowa matka opuści gniazdo razem z kilkoma trutniami. Zapładnia ją kilka samców, które giną usiłując odłączyć się od niej.

Dotychczasowa matka opuszcza gniazdo razem z wieloma innymi pszczołami. Zatrzymują się one na gałęzi drzewa, tworząc zwarty kłąb, który nazywa się rojem.

Pierwsza matka, która wyłoni się z komórki, obchodzi gniazdo i zabija wszystkie nienarodzone jeszcze rywalki. Spotkanie dwóch dojrzałych matek kończy się śmiertelną walką. Zwyciężczyni zostaje nową królową gniazda.


Pszczeli labirynt

Gniazdo pszczół zbudowane jest z ułożonych obok siebie woskowych płyt, połączonych wąskimi przejściami. Płyty  te noszą nazwę plastrów. W każdym plastrze znajduje się wiele komórek. Są to sześcioboczne pomieszczenia, w których pszczoły przechowują pożywienie (pyłek i miód) i umieszczają swoje młode. Komórki budowane są w plastrze pod pewnym nachyleniem, żeby zabezpieczyć ich zawartość przed wypadnięciem.
Komórki dla potomstwa znajdują się nie we wszystkich plastrach i nie wszystkie wyglądają tak samo. Największe z nich przeznaczone są dla przyszłych matek i mają okrągły kształt. Najwięcej jest w plastrze sześciobocznych komórek dla przyszłych robotnic. Pomieszczenia przyszłych samców są nieco większe, lecz mniej liczne.
Pszczoły budujące plaster stanowią fascynujący widok. Wieszają się wtedy jedna na drugiej nogami i wydzielają małe płytki wosku, które rozmiękczają żuwaczkami. Potem z wosku formują komórki. Ulepiony już plaster wykańczają od góry do dołu.

Komórki służące do przechowywania pyłku i miodu znajdują się w każdym plastrze. Komórki dla potomstwa umieszczone są tylko w niektórych.

Komórki są lekko nachylone, żeby nie wypadał z nich pyłek czy miód.

Komórki z bliska:
1. Komórki spichlerzowe;
2. Komórki dla trutni;
3. Komórki dla robotnic;
4 – 5. Komórki matek z zewnątrz i w środku;
6. Robotnice budujące plaster.

Wrogowie w gnieździe

Wiele zwierząt wykrada miód produkowany przez pszczoły. Pszczele gniazda stanowią pokusę nie tylko dla niedźwiedzi, lecz także dla owadów, takich jak osy. Mrówki czy chrząszcze. Ćma trupia główka to nocny motyl, który zakrada się po ciemku do gniazda pszczół i spija miód przechowywany w komórkach. Pszczoły muszą także bronić się przed gąsienicami niektórych motyli, które pożerają wosk, niszcząc w ten sposób plastry.
Strażniczki gniazda walczą z intruzami za pomocą żądeł. Ciała pokonanych napastników wynoszone są na zewnątrz przez robotnice. Czasem, gdy martwy owad jest dla nich za ciężki, powlekają ciało specjalnym rodzajem żywicy, zabezpieczając je przed gniciem. Żywica ta nosi nazwę „propolis” i zbierana jest przez pszczoły z kory niektórych gatunków drzew.

Kiedy pszczoła użądli innego owada, sama nie ponosi żadnego szwanku. Dlaczego zatem pszczoły giną po użądleniu człowieka?
Skóra ssaków jest twardsza niż powłoka ciała owadów. Zadziory żądła zahaczają się w niej mocno i kiedy pszczoła usiłuje wyciągnąć ten swoisty harpun, odrywa sobie odwłok i ginie.

Propolis to żywica zbierana przez pszczoły z kory drzew. Służy ona do zabezpieczania ciął martwych owadów, których nie da się usunąć z gniazda.

1. Ćma trupa główka wykrada miód z gniazda. Pszczoły atakują żądłami, a potem wynoszą martwe ciało na zewnątrz;
2. Również chrząszcze stanowią zagrożenie dla pszczelego gniazda;
3. Pszczoła unosi do góry odwłok wydzielając woń, która jest sygnałem ostrzegawczym dla jej towarzyszek.

Problemy w życiu gniazda

Oprócz naturalnych wrogów pszczoły mają w życiu wiele innych problemów. Zdarza się czasem, że kolonia traci swoją królową. Robotnice karmią wówczas jedną z larw, która ukończyła przynajmniej trzy dni specjalnym pokarmem nazywanym mleczkiem królewskim. Powiększają także jej komórkę, stwarzając warunki do wylęgu nowej królowej.
Schronienie, które zapewnia pszczołom gniazdo, nie jest całkiem wystarczające. Wewnątrz musi panować stała temperatura, ponieważ mróz lub upał mogą łatwo zabić jego mieszkańców. Ale jak temu zaradzić? Zimą pszczoły tworzą zwarty kłąb wokół królowej i zaczynają „drżeć”, poruszając mięśniami ciała. Dzięki temu w gnieździe utrzymuje się ciepło. Latem pszczoły wprawiają w ruch swoje małe skrzydła, tworząc w ten sposób chłodny prąd powietrza.
Duże zagrożenie dla gniazda stanowią pasożyty, które są nosicielami różnych chorób. Przykładem może być pasożyt o nazwie „varroa” , który żeruje na ciałach larw, poczwarek i dorosłych pszczół, prowadząc stopniowo do ich wycieńczenia.

Zimą, podczas największego mrozu pszczoły tworzą kłąb wokół królowej, pozostawiając tylko korytarz wejściowy i wyjściowy. W samym środku temperatura wynosi około 35 stopni Celsjusza, a na obrzeżach tylko 8 lub mniej. Pszczoły stale zmieniają pozycję, przemieszczając się korytarzami z zimnego obrzeża do ciepłego środka.

Wiosną pszczoły wachlują nieustannie skrzydłami, tworząc prąd świeżego powietrza. W najbardziej upalne dni chłodzą gniazdo przynoszoną z zewnątrz wodą.

Tańce pszczół

Pszczoły porozumiewają się między sobą w dziwny i zarazem fascynujący sposób. Nosi on nazwę pszczelego tańca. Jest to rodzaj języka, w którym owady przekazują sobie wiadomości o ważnych odkryciach, na przykład gdzie można znaleźć dużo nektaru albo gdzie jest dogodne miejsce do budowy gniazda.
Ruchy „tańczącej” pszczoły stanowią wskazówki dla jej towarzyszek jak daleko i w jakim kierunku powinny lecieć. Tempo tańca wskazuje natomiast, ile pożywienia można  w danym miejscu znaleźć.
Pszczoły wykonują dwa rodzaje tańców. Taniec okrężny przekazuje informację, że miejsce występowania pokarmu znajduje się w promieniu 100 metrów od gniazda. Pszczoła porusza się wówczas po okręgu, czasem w lewo, czasem w prawo. Powtarza ten taniec kilka razy. Inne robotnice podążają za nią i dotykają ją czułkami.
Taniec wywijany informuje, że cel znajduje się dalej niż 100 metrów od gniazda. W tym przypadku pszczoła wykonuje na powierzchni plastra figurę podobną do ósemki. Najpierw posuwa się przez chwilę po prostej, a potem zatacza po obu stronach półkole. Nakreślona przez nią linia prosta jest wskazaniem kierunku, a liczba powtórzeń tańca mówi o odległości do celu.

Taniec okrężny mówi, że miejsce docelowe jest w pobliżu gniazda.

Taniec wywijany wskazuje kierunek, w którym znajduje się cel.

Za pomocą tańca wywijanego pszczoły zbieraczki informują inne robotnice, że nektar i pyłek znajdują się w dużej odległości od gniazda.

Pszczoły i pyłek

Kiedy pyłek z pręcika jednego kwiatu dostanie się do zalążni drugiego, powstają nasiona. Zjawisko to nazywamy zapyleniem. Pyłek przenoszony jest czasem przez wiatr, lecz niektóre rośliny potrzebują do zapylania pomocy zwierząt, zwłaszcza owadów.
Pszczoły odgrywają w zapylaniu bardzo ważną rolę, ponieważ siadają na wielu kwiatach. Kiedy pszczoła ląduje w kielichu kwiatowym, jej ciało pokrywa się pyłkiem, który przenosi bezwiednie na inny kwiat.
Pszczoły oddają wielkie usługi rolnikom. Wiele upraw, zwłaszcza drzewa owocowe, potrzebuje pomocy owadów w zapylaniu. Czasem w sadach umieszcza się ule, żeby ułatwić zapylanie i powiększyć zbiory owoców.

Pyłek zebrany z jednego kwiatu roznoszony jest potem na inne.

Pszczoły zbierają nektar kwiatowy za pomocą języczka. Nektar służy im do wyrobu miodu. Zbierają także pyłek gromadząc go w koszyczkach umieszczonych na swoich nogach. Pszczoły oddają ważną przysługę niektórym roślinom, zapładniając ich kwiaty przenoszonym bezwiednie pyłkiem.

Pszczoły i miód

Pszczoły lubią słodki pokarm i dlatego żywią się pyłkiem kwiatowym oraz miodem. Wyspecjalizowane robotnice zbierają nektar i pyłek, gromadząc jego ziarna w koszyczkach na swoich nogach. Matki i trutnie nie potrafią odżywiać się samodzielnie i muszą być karmione przez robotnice. Karmienia wymagają również larwy.
Pszczoły karmicieli przygotowują pożywny pokarm zwany mleczkiem królewskim, przeznaczony dla rozwijających się larw matek. Larwy robotnic i trutni karmione są natomiast mieszaniną pyłku i miodu.
W jaki sposób pszczoły wytwarzają miód? Przemiana nektaru w miód zaczyna się z chwilą, gdy pszczoły zbieraczki umieszczają nektar w swoim wolu. Potem w gnieździe przekazują go swoim towarzyszkom. Dzięki temu nektar łączy się z ich śliną, tracąc jednocześnie domieszkę wody i zamieniając się w miód. Robotnice wypełniają następnie komórki spichlerzowe plastra. Miód jest jeszcze bardzo rzadki, toteż chłodzą go skrzydłami, żeby stężał.
Dojrzały miód zabezpieczają przed zepsuciem zasklepiając komórkę woskiem.

Pręciki kwiatowe to drobne pałeczki wewnątrz kwiatu. Ich czubki są nabrzmiałe od pyłku. Pszczoły zbieraczki napełniają pyłkiem koszyczki na swoich tylnych nogach.

Po powrocie do gniazda pszczoły przekazują sobie nawzajem przyniesiony nektar. W ten sposób łączy się on z ich śliną, traci domieszkę wody i zamienia się w miód.
1. Pszczoły napełniają miodem komórki plastra;
2. Przez kilka dni chłodzą miód skrzydłami, żeby zgęstniał; 3. Kiedy miód dojrzeje, zasklepiają komórki Wosiem.

Sokół J. (tłum.), Fascynujący Świat Pszczoły, Wydawnictwo Podsiedlik – Raniowski i Spółka, Poznań, 1992